Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce

Kalendarium

1386 – 1434 – panowanie Władysława Jagiełły
1423 – nadanie przywileju warckiego przez Władysława Jagiełłę
1492 – 1501 – panowanie Jana Olbrachta
1496– nadanie przywileju piotrkowskiego przez króla Jana Olbrachta
1506– 1548 – panowanie Zygmunta I Starego
1520 – wydanie statutu toruńskiego

Źródło 1. Statut warcki 1423 r.

Nieużytego sołtysa pan w dziedzictwie mając albo krnąbrnego może rozkazać mu sołectwo jego sprzedać, który gdyby nie mógł mieć nabywcy, wtedy ów dziedzic z wymienionym sołtysem powinien […] przyjść przed sędziego ziemskiego i […] wybrać dwie osoby roztropne, żadnej ze stron niepodejrzane, które wartość sołectwa na jedną sumę taksując, oznajmią jej wysokość temuż panu lub dziedzicowi do zapłacenia. I tak pan po zapłaceniu owej taksy pieniężnej dla siebie sołectwo otrzyma.


[w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 187.

Źródło 2. Rugowanie sołtysa w dobrach arcybiskupa gnieźnieńskiego

My Andrzej z Wróblewa podsędek ziemi łęczyckiej, sędzia książęcy oraz Gerard z Rososiczy podsędek dla sprawy […] sołectwa w Chełmnie, wsi stołu arcybiskupiego i jego własności […]. Jan sołtys przedstawił wobec nas przywilej pana Jarosława, niegdyś arcybiskupa gnieźnieńskiego, dla obrony, ochrony i poparcia swego prawa. My, przeto […] wagę sprawy między obu rzeczonymi stronami zważywszy […] wyrokujemy, że wymieniony Jan […] nie otrzymuje żadnego prawa w rzeczonym sołectwie chełmskim, a rzeczone sołectwo panu arcybiskupowi na wieczne czasy przysądzamy.


[w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i nauczycieli, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisława Bogusław Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 187–188.

Źródło 2. Statuty piotrkowskie z 1496 r.

O wolnej żegludze na rzekach. Postanowiliśmy, aby żegluga na rzekach Królestwa naszego, w górę i na dół, z wszelkiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła.
O synach kmiecych. Dalej, zaradzając dowolności młodzieży plebejskiej, jak i opuszczeniu dóbr, postanowiliśmy, aby tylko jeden syn ze wsi od ojca mógł odchodzić do służby, a szczególnie do nauki albo do rzemiosła.
Zakaz wychodzenia z Królestwa w porze żniw. Ponieważ liczni mężczyźni i kobiety z ziem mazowieckich i innych ziem Królestwa Polskiego w czasie żniw zwykli udawać się do Śląska i Prus, skutkiem czego w ziemiach polskich niełatwo dostać robotników i służby, przeto zarządzamy, aby wszyscy tacy przez władze byli zatrzymywani i oddawani do robót ziemianom [szlachcie].
Zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan i plebejów. Dalej postanawiamy, że mieszczanom i plebejuszom nie wolno dóbr ziemskich kupować, dzierżawić lub posiadać, a to dlatego, że oni posiadając takie dobra, zwykli szukać sposobności uwolnienia się od wypraw wojennych. A którzy już weszli w posiadanie dóbr ziemskich, mają je do pewnego czasu sprzedać, pod karą.


[w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 194–195.

Źródło 4. Statut toruński z 1520 r.

[...] za radą i zgodą wszystkich panów [...] oraz posłów ziemskich [...] stanowimy, aby wszyscy pojedynczy chłopi, czyli kmiecie wszystkich [...] wsi zarówno naszych, jak i naszych poddanych jakiegokolwiek stanu, którzy przedtem nie pracowali jednego dnia w tygodniu, nam i swoim panom z każdego łanu jeden dzień tygodniowo odpracowywali i do odpracowywania byli zobowiązani [...].

[w:] Źródła i materiały do nauczania historii, pod red. Stanisława Sierpowskiego, Wydawnictwo Graf-Punkt, Warszawa 1998, s. 90-91.

Ćwiczenia

Na podstawie źródła 1.

1. Dlaczego Władysław Jagiełło nadał szlachcie statut warcki?
2. Co to jest sołectwo? Czym było w XV w., a czym jest współcześnie?
3. W jaki sposób przywilej warcki regulował sposób przejmowania sołectwa przez właściciela ziemi?
4. Dlaczego właściciel ziemi mógł być zainteresowany przejęciem sołectwa – odebraniem go sołtysowi?


Na podstawie źródła 2.

1. Czy gospodarstwo sołtysa zostało przejęte przez arcybiskupa zgodnie z procedurami przewidzianymi w statucie warckim?
2. Czy sędzia wziął pod uwagę prawo do sołectwa nadane sołtysowi przez arcybiskupa Jarosława?


Na podstawie źródła 3.

1. Przypomnij postanowienia drugiego pokoju toruńskiego z 1466 r.
2. Wyjaśnij wpływ postanowień tego pokoju na gospodarkę Królestwa Polskiego?
3. Co to jest folwark szlachecki?
4. W jakich okolicznościach król Jan Olbracht nadał szlachcie statuty piotrkowskie?
5. Czy każdy chłop mógł opuścić wieś, kiedy tego chciał?
6. W jaki sposób statut regulował prawo chłopa do opuszczania wsi?
7. Dlaczego chłopi decydowali się na opuszczenie wsi?
8. Dlaczego szczególną uwagę zwrócono na zatrzymanie chłopów we wsi w czasie żniw?
9. Kogo statuty pozbawiały prawa do nabywania ziemi?
10. Który rodzaj transportu był wówczas najtańszy i dlaczego?
11. Jakie znaczenie dla szlachty miała wolna żegluga rzeczna?


Na podstawie źródła 4.

1. Jaki wpływ na sytuację chłopów miały przeobrażenia gospodarcze dokonujące się w Polsce w XVI w.?
2. Co nazywano pańszczyzną?
3. Jak decyzje zawarte w statucie toruńskim regulowały wymiar pańszczyzny?

Praca domowa

Jeśli przebywasz w kraju europejskim, to porównaj gospodarkę Polski w XVI w. z szesnastowieczną gospodarką kraju Twojego pobytu.