Łódź – przykład miasta przemysłowego na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w.

Kalendarium

1845	– otwarcie pierwszego odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej między Warszawą a Grodziskiem Mazowieckim
1848	– oddanie do użytku następnych odcinków Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej – do Skierniewic, Częstochowy i Krakowa, (Warszawa zyskuje bezpośrednie połączenie kolejowe z Wiedniem)
1852	– przeprowadzenie przez lwowskiego farmaceutę, Ignacego Łukasiewicza, udanej rafinację ropy naftowej
1853	– zastosowanie lamp naftowych skonstruowanych przez Ignacego Łukasiewicza w szpitalu we Lwowie
1854	– uruchomienie przez Ignacego Łukasiewicza pierwszego na świecie szybu naftowego w Bóbrce koło Krosna na Podkarpaciu
1855	– powstanie w Poznaniu fabryki narzędzi i maszyn rolniczych, założonej przez Hipolita Cegielskiego
1855	– założenie w Łodzi przez Karola Scheiblera największej fabryki włókienniczej w Królestwie Polskim
1856	– uruchomienie pierwszych lamp gazowych na ulicach Warszawy
1857	– oświetlenie gazowe ulic Krakowa
1862	– oddanie do użytku pierwszego odcinka Kolei Warszawsko-Petersburskiej, łączącego Warszawę z Białymstokiem i Petersburgiem – stolicą Rosji
1864	– oddanie do użytku w Warszawie stalowego mostu kratowego im. Aleksandra II, skonstruowanego przez inżyniera Stanisława Kierbedzia
1886	– oddanie do użytku w Warszawie stacji filtrów i wodociągów wg projektu Williama Lindleya; do budowy tej stacji walnie przyczynił się ówczesny prezydent Warszawy, Rosjanin Sokrates Starynkiewicz

Źródło 2. Wykres. Rozwój demograficzny Lodzi w latach 1810-1913

[Na podstawie: Ludność Łodzi [online]. Wikipedia : wolna encyklopedia. Dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludno%C5%9B%C4%87_%C5%81odzi]

Źródło 3. Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana [fragment]

Słońce świeciło jaskrawo nad Łodzią, nad tysiącami kominów, co stały w ciszy niedzielnego odpoczynku i w czystym, przejrzystym powietrzu, nie zaciemnionym dymami, rdzawiły się niby potężne pnie sosen, opłynięte błękitnawym, wiosennym powietrzem.
Masy robotników, poubieranych świątecznie w letnie, jasne ubrania, w krzyczące, kolorowe krawaty, w czapki o mocno błyszczących daszkach, lub w wysokie, dawno wyszłe z mody kapelusze, z parasolami w rękach, zalewały Piotrkowską [...]. Podnosili oczy ku słońcu, oddychali wiosną, jaką czuć było w powietrzu i szli naprzód ociężale, krępowani świątecznym ubraniem, tą względną ciszą ulicy, swobodą, niedzielnym wypoczynkiem, z którego nie umieli korzystać [...]. Przystawali przed wystawami sklepów zapełnionych tandetą albo odpływali drobnymi strumykami do szynków […]. Bruk uliczny, pełen dziur i wybojów, był pokryty masą lepkiego błota, które rozbijane przejeżdżającymi dorożkami i powozami, opryskiwało trotuary i spacerujących. A nad tym, po obu stronach ulicy, ciągnącej się olbrzymią linią aż do Bałut, stały zbitą masą domy, pałace podobne do zamków włoskich, w których były składy bawełny [...] domy zupełnie stylowe o złoconych balkonach żelaznych barocco, powyginane, wdzięczące się, pełne amorków we fryzach i nad oknami, przez które widać było szeregi warsztatów tkackich; malutkie, drewniane, pogięte domki o zielonych, omszonych dachach, za którymi wznosiły się w dziedzińcach potężne kominy i korpusy fabryk, tuliły się do boku pałacu o ciężkim, renesansowo-berlińskim stylu [...]; domy, które z powagą świątyń wznosiły mury ogromne, ozdobione surowo, pełne majestatu, na których złociły się litery ryte w tablicach marmurowych: „Szaja Mendelsohn”, „Herman Bucholc” itp. Była to zbieranina, śmietnik wszystkich stylów […]. Tłumy robotników rozpłynęły się, zaczęły natomiast zapychać trotuary inne tłumy; tłumy ubrane elegancko, damy w modnych kapeluszach, w bogatych okrywkach, mężczyźni w długich, czarnych paltach [...], Żydzi w długich surdutach zabłoconych, Żydówki przeważnie piękne w aksamitach, którymi zamiatały błoto na trotuarach. Wrzawa napełniała ulice, przepychano się ze śmiechem, tłoczono, spacerowano w górę ulicy aż do Przejazd lub Nawrot i z powrotem […]. Niżej za Nowym Rynkiem pełno było Żydów i robotników, dążących na stare miasto. Piotrkowska ulica w tym miejscu zmieniała po raz trzeci swój wygląd i charakter, bo od Gajerowskiego Rynku aż do Nawrot jest fabryczna; od Nawrot do Nowego Rynku – handlowa, a od Nowego, w dół, do Starego Miasta – tandeciarsko-żydowska […]. Rynsztokami płynęły ścieki z fabryk i ciągnęły się niby wstęgi brudno-żółte [...] zalewając chodniki kolorowymi falami aż po wydeptane progi niezliczonych sklepików, ziejących z czarnych, zabłoconych wnętrz brudem i zgnilizną, zapachem śledzi, jarzyn gnijących lub alkoholu.

[w:] Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana, Wydawnictwo Podsiedlik-Raniowski i Spółka, Poznań 1990, s. 93-98.

Źródło 4. Reklama zakładów Salomona Barcińskiego

[źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Barcinski_reklama.jpg]

Źródło 5. Fotografia. Fabryka Izraela Poznańskiego [ok. 1895 r.]

[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/75/%C5%81%C3%B3d%C5%BA_Majewski_fabryka_Pozna%C5%84skiego.jpg]

Źródło 6. Pałac Izraela Poznańskiego [stan obecny]

[http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:%C5%81%C3%B3d%C5%BA_-_Pa%C5%82ac_Izraela_Pozna%C5%84skiego.jpg]

Ćwiczenia

Na podstawie źródeł 1.- 6.

1. Wskaż na planie Łodzi ulicę Piotrkowską.
2. Oblicz, ile razy wzrosła liczba mieszkańców Łodzi w II poł. XIX w.
3. Znajdź w opisie Władysława Reymonta oraz na planie Łodzi argumenty potwierdzające wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter miasta.
4. Opisz, jak wyglądały łódzkie ulice.
5. Wskaż na planie miasta kierunek spaceru opisanego w Ziemi Obiecanej Władysława Reymonta.
6. Na jakie cechy architektury miasta zwrócił uwagę pisarz?
7. O których częściach ulicy Piotrkowskiej wspomina Władysław Reymont?
8. Jakie grupy mieszkańców opisał?
9. Czy obiekty przedstawione na zdjęciach, potwierdzają informacje dotyczące architektury miasta?

Praca domowa

Wyjaśnij, dlaczego fabrykanci wznosili pałace przypominające magnackie rezydencje.