Budowa geologiczna Polski i jej geneza (1)

Patrząc na mapę tektoniczną Europy (mapa 1.), można od razu zauważyć, że Polska leży w miejscu dosyć szczególnym, gdzie stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne tworzące kontynent. Najstarszą jest platforma wschodnioeuropejska – której podłoże tworzą płytko występujące skały prekambryjskie, czyli liczące ponad 600 milionów lat, przykryte płasko leżącymi skałami młodszymi. Tereny te od dawna stanowią sztywny blok kontynentalny. Od zachodu graniczy on z obszarami fałdowanymi w erze paleozoicznej, a później przeciętymi licznymi uskokami. Są tam niewielkie pasma górskie i tereny, gdzie skały paleozoiczne przykryte są młodszymi – pochodzącymi z ery mezozoicznej i kenozoicznej. Jednostka ta, zwana platformą paleozoiczną, od południa styka się z najmłodszym elementem tektonicznym Europy – obszarem, w którym przeważają skały mezozoiczne i kenozoiczne, sfałdowane podczas fałdowań alpejskich (orogenezy alpejskiej). Wydźwignięte zostały wtedy najmłodsze i najwyższe obecnie pasma górskie Europy. Na południu Polski pofałdowane skały ukazują się na powierzchni terenu (wyniesione wyżej w pasach gór i wyżyn). W niskiej części środkowej i północnej „zamaskowane” są leżącymi na nich prawie niezaburzonymi młodszymi skałami (tak, że chodząc po powierzchni terenu nawet nie dostrzegamy, czy jesteśmy na obszarze platformy prekambryjskiej, czy platformy paleozoicznej). Najmłodszym elementem są tam osady czwartorzędowe: gliny, żwiry, piaski przywleczone przez lodowiec ze Skandynawii, w których tkwią duże odłamy skalne – głazy narzutowe (patrz mapa 2.). Ponieważ ostatnie zlodowacenie (Wisły) skończyło się około 10 000 lat temu, utworzone przez lodowiec formy w objętej nim północnej części kraju, są dobrze zachowane i czytelne. Oprócz lodowca, swoje piętno na wyglądzie krajobrazu odcisnęły także wypływające z niego wody. Usypywały one na jego przedpolu piaszczyste pola sandrów i wypełniały piaskami dna potężnych pradolin, którymi wody spływały do Morza Północnego.

Materiały:

Mapa 1. Miejsce Polski na mapie tektonicznej Europy – Budowa geologiczna
Mapa 2. Budowa geologiczna Polski - Plejstocen i holocen

Pytania i polecenia:

1. Przeanalizuj mapę 1.Podaj nazwy krain geograficznych Polski, w których na powierzchni występują skały sfałdowane w erze paleozoicznej (w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej).
2. Jak nazywa się pasmo górskie w Polsce, które zostało sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej?
3. Na przedpolu lądolodu, w suchym i chłodnym klimacie, silne wiatry epoki plejstoceńskiej (lodowcowej) osadziły pokłady lekkich, drobnych pyłów, zwanych lessami. Są one podłożem bardzo żyznych gleb (czarnoziemów i brunatnych), a miejsca ich występowania, to ważne krainy rolnicze. Porównując mapę 2. z mapą fizyczną Polski, nazwij krainy geograficzne, w których występują lessy.
4. Wypisz nazwy pradolin zaznaczonych na mapie 2. Zidentyfikuj ich przebieg na mapie fizycznej Polski. Do każdej pradoliny dodaj nazwy współczesnych rzek, które wykorzystują jej fragmenty.